Granice Nienawiści

W ramach realizacji projektu Counter-Hate publikujemy pierwszy raport analizujący mowę nienawiści towarzyszącą dwóm kryzysom uchodźczym: związanym z inwazją Rosji na Ukrainę oraz z sytuacją na granicy polsko-białoruskiej.

W połowie 2021 roku rozpoczął się na granicy polsko-białoruskiej kryzys uchodźczy (nazywany potocznie kryzysem migracyjnym). W wyniku inwazji Rosji na Ukrainę 24 lutego 2022 roku rozpoczęła się masowa ucieczka ludności narażonej na działania wojenne. Obie uchodźcze migracje są pierwszymi w historii współczesnej Polski kryzysami humanitarnymi na wielką skalę; obie wywołały żywe reakcje społeczne i stały się wiodącym tematem relacji medialnych i dyskusji w mediach społecznościowych. Informacje, komentarze, „fake-i” oraz nienawistne komentarze zalały „ściany” naszych mediów społecznościowych.

W raporcie analizujemy ten świat. Pokazujemy kluczowe nienawistne narracje, osadzamy je w kulturowym i historycznym kontekście.

Niniejszy raport analizuje pojawiającą się w mediach społecznościowych (na Twitterze i Facebook’u) mowę nienawiści, która towarzyszy obu kryzysom humanitarnym.

Oba kryzysy wydają się być dalekie od zakończenia i w nadchodzących miesiącach możemy spodziewać się dalszego rozwoju sytuacji.

Najważniejsze wnioski

Obraz mowy nienawiści pojawiającej się w polskich mediach społecznościowych w związku z dwoma trwającymi kryzysami humanitarnymi jest bardzo zróżnicowany – można jednak doszukać się w nim kilku prawidłowości, z których część stanowi dalszą reprodukcję istniejących już zjawisk i wątków, a część stanowi zjawiska nowe.

Badana mowa nienawiści miała charakter wyraźnie ksenofobiczny oraz w wielu przypadkach również rasistowski – objęte nią grupy były identyfikowane na podstawie rzeczywistej lub domniemanej przynależności narodowej lub etnicznej, ewentualnie także na podstawie koloru skóry, czy wyznawanej religii.

Wyróżniliśmy mowę nienawiści skierowaną wobec osób pochodzących z Bliskiego Wschodu i Afryki Północnej (lub którym przypisuje się takie pochodzenie) – których zamknąć można w obraźliwym określeniu „nachodźcy”. Jest to aktualizacja anty-uchodźczego dyskursu rozpowszechnianego od 2015 roku – najpierw przez ugrupowania polityczne o charakterze prawicowo-populistycznym, a następnie pojawiającego się już spontanicznie.

Wyróżniliśmy również mowę nienawiści skierowaną wobec obywatelek i obywateli Ukrainy. W przypadku mowy nienawiści skierowanej w stosunku do obywatelek i obywateli Ukrainy dominującą rolę odgrywają nie tyle krajowe elity dyskursywne, ale konta o prawdopodobnie rosyjskiej proweniencji (trolle). Nie oznacza to oczywiście, że wszystkie nienawistne wypowiedzi publikowane w stosunku Ukraińców i Ukrainek w polskim internecie były efektem działań Federacji Rosyjskiej. Jest bowiem jasne, że skuteczność tego rodzaju propagandy wynika z zakorzenienia jej w już istniejących stereotypach i fałszywych przekonaniach – a także z tego, że w związku z powyższym, jest ona chętnie reprodukowana przez kolejne osoby.

Zaobserwowaliśmy, że nienawistne dyskursy dotyczą także grupy obywateli i obywatelek Rosji, a w szczególności żołnierzy dokonujących inwazji na terytorium Ukrainy oraz ich przywódcy, Władimira Putina.

Mamy do czynienia z problemem społecznym, którego zwalczanie, choćby w ograniczonym stopniu staje się ogromnym wyzwaniem dla społeczeństwa obywatelskiego. Realnym zagrożeniem jest bowiem sytuacja, w której na miejscu jednej uciętej „głowy Hydry” pojawią się trzy kolejne – na przykład nowy neologizm, szczególnie atrakcyjny fake news, czy cyniczne odwołanie osób szerzących mowę nienawiści do wolności słowa i przyjęcie pozycji „męczenników”.

Przeprowadzone na potrzeby raportu analizy zostały zakończone w kwietniu 2022 roku.

Zachęcamy do przeczytania raportu, który jest dostępny tutaj.

Counter-Hate: o projekcie

Powstanie i popularyzacja mediów społecznościowych stworzyły nowy, równoległy do tradycyjnych mediów ekosystem obiegu informacji. Przez media społecznościowe dowolne, niezweryfikowane albo szkodliwe treści mogą trafiać do setek tysięcy odbiorców. W tych warunkach mowa nienawiści szczególnie łatwo się rozprzestrzenia i wpływa na gwałtowne zmiany postaw społecznych. W Polsce masowe kampanie dezinformacyjne wykorzystujące mowę nienawiści doprowadzały w niedawnej przeszłości do zwiększania niechęci do grup mniejszościowych – uchodźców, Żydów, społeczności LGBTQ i ogólnie przedstawicieli innych kultur.

Związek pomiędzy dezinformacją, mową nienawiści a radykalizacją postaw społecznych jest coraz wyraźniejszy. Jak podkreśliła Komisja Europejska w komunikacie z 2018 r.1, dezinformacja online staje się coraz większym zagrożeniem dla europejskich wartości i europejskiego stylu życia.

W epoce mediów społecznościowych nie tylko każdy może być nadawcą treści, ale także „każdy może widzieć co innego”. Zaś sam ekosystem obiegu informacji jest własnością prywatnych korporacji, przez co jest skrajnie nieprzejrzysty, a także wymyka się różnym sposobom regulacji.

Głównym celem projektu Counter-Hate jest wyposażenie działaczy na rzecz praw człowieka oraz organizacje pozarządowe w narzędzia wspierające w monitoringu i tworzeniu kampanii informacyjnych służących przeciwdziałaniu mowie nienawiści online.

Niniejszy raport jest pierwszą publikacją, w której napisaniu była wykorzystywana próbna wersja systemu analitycznego wspierającego monitoring mowy nienawiści w mediach społecznościowych. System jest wciąż rozwijany przez zespół projektowy na który składają się pracownicy i pracowniczki:

• Fundacji Centrum im. prof. Bronisława Geremka
• Firmy informatycznej SECURELEX
• Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka

Zapraszamy do śledzenia strony projektu: granicenienawisci.pl.

Autorka raportu: Ada Tymińska

Projekt graficzny i skład: Marta Borucka

Wydawca: Helsińska Fundacja Praw Człowieka